Phân biệt ADHD và tự kỷ: Một số điểm tương đồng và khác biệt

Trong những năm gần đây, nhận thức về các rối loạn phát triển như ADHD và tự kỷ ngày càng được nâng cao, nhưng vẫn còn nhiều người nhầm lẫn giữa hai tình trạng này do một số triệu chứng tương đồng. ADHD (Rối loạn tăng động giảm chú ý) và tự kỷ (Rối loạn phổ tự kỷ - ASD) đều ảnh hưởng đến hành vi, khả năng tập trung và tương tác xã hội, nhưng chúng có nguyên nhân, biểu hiện và cách can thiệp khác nhau. Hiểu rõ cách phân biệt không chỉ giúp chẩn đoán chính xác mà còn mở ra cơ hội hỗ trợ hiệu quả, cải thiện chất lượng cuộc sống cho người mắc phải. Hãy cùng tìm hiểu chi tiết ngay sau đây.

ADHD và tự kỷ là gì?

Để phân biệt ADHD với tự kỷ, trước tiên chúng ta cần hiểu rõ từng tình trạng. Dưới đây là những thông tin cơ bản về hai rối loạn này.

ADHD

ADHD (Attention Deficit Hyperactivity Disorder - Rối loạn tăng động giảm chú ý) là một rối loạn phát triển thần kinh, đặc trưng bởi khó khăn trong việc duy trì sự chú ý, kiểm soát hành vi bốc đồng hoặc mức độ hoạt động không phù hợp với lứa tuổi. Theo Hiệp hội Tâm thần Hoa Kỳ (APA), ADHD ảnh hưởng đến khoảng 5 - 10% trẻ em và 2 - 5% người lớn trên toàn cầu. Triệu chứng thường xuất hiện trước 12 tuổi, bao gồm:

• Khó tập trung vào công việc hoặc học tập.
• Hay quên, dễ bị phân tâm.
• Tăng động, nói nhiều, khó ngồi yên.

Tự kỷ

Tự kỷ, hay rối loạn phổ tự kỷ (ASD), là một rối loạn phát triển phức tạp, ảnh hưởng đến khả năng giao tiếp xã hội, hành vi và cách một người cảm nhận thế giới xung quanh. ASD được gọi là “phổ” vì mức độ nghiêm trọng và biểu hiện rất đa dạng, từ nhẹ đến nặng. Theo Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Dịch bệnh Hoa Kỳ (CDC), khoảng 1/54 trẻ em được chẩn đoán mắc ASD. Các dấu hiệu chính bao gồm:

• Khó khăn trong giao tiếp xã hội (ít giao tiếp bằng mắt, không phản hồi khi gọi tên).
• Hành vi lặp lại (vẫy tay, sắp xếp đồ vật theo trình tự cố định).
• Quan tâm hạn chế, tập trung quá mức vào một chủ đề.

Phân biệt ADHD và tự kỷ

Việc phân biệt ADHD với tự kỷ là rất quan trọng để đưa ra chẩn đoán và can thiệp đúng đắn. Dưới đây là những điểm tương đồng và khác biệt chính giữa hai rối loạn này.

Điểm tương đồng giữa ADHD và tự kỷ

Cả ADHD hoặc tự kỷ đều có thể gây khó khăn trong giao tiếp xã hội và kiểm soát hành vi:

• Trẻ có thể gặp vấn đề trong việc kết bạn hoặc duy trì mối quan hệ.
• Thường bị phân tâm hoặc khó hoàn thành nhiệm vụ.
• Có thể bộc lộ hành vi bốc đồng hoặc không tuân theo quy tắc.

Khác biệt về triệu chứng cốt lõi

Mặc dù có điểm tương đồng, triệu chứng cốt lõi của hai rối loạn này khác nhau rõ rệt:

• ADHD: Tập trung vào vấn đề chú ý và kiểm soát xung động. Trẻ ADHD thường tăng động, dễ bị phân tâm nhưng không nhất thiết gặp khó khăn trong giao tiếp xã hội. Tuy nhiên, trẻ ADHD thường vẫn có thể gặp khó khăn trong duy trì mối quan hệ, do hành vi bốc đồng, không kiểm soát cảm xúc. Vấn đề xã hội của ADHD mang tính “hậu quả hành vi” hơn là thiếu kỹ năng bẩm sinh như ASD.
• Tự kỷ: Tập trung vào giao tiếp xã hội và hành vi lặp lại. Trẻ tự kỷ có thể không tăng động nhưng thường có sở thích hạn chế và nhạy cảm với âm thanh, ánh sáng.

Khác biệt về giao tiếp xã hội

Giao tiếp xã hội là điểm khác biệt lớn:

• Trẻ ADHD có thể nói nhiều, chen ngang hoặc khó chờ đến lượt, nhưng vẫn có khả năng hiểu và phản hồi tín hiệu xã hội.
• Trẻ tự kỷ thường gặp khó khăn trong việc hiểu cảm xúc của người khác, ít giao tiếp bằng mắt và có thể không phản ứng khi được gọi tên.

Khác biệt về hành vi lặp lại

Hành vi lặp lại là đặc điểm nổi bật của tự kỷ, nhưng hiếm gặp ở ADHD:

• Trẻ tự kỷ có thể lặp lại một hành động như vẫy tay, xoay tròn đồ vật hoặc chỉ tập trung vào một sở thích cụ thể.
• Trẻ ADHD thường không có hành vi lặp lại mà thay vào đó là tăng động, khó ngồi yên. Một số trường hợp, trẻ ADHD cũng có hành vi lặp lại mang tính tự điều chỉnh, nhưng không phổ biến như trong ASD.

Nguyên nhân, yếu tố nguy cơ của ADHD và tự kỷ

Hiểu nguyên nhân giúp chúng ta tiếp cận tốt hơn trong việc hỗ trợ và phòng ngừa. Dưới đây là những yếu tố liên quan đến hai rối loạn trên.

Nguyên nhân của ADHD

Nguyên nhân chính xác của ADHD vẫn đang được nghiên cứu, nhưng các yếu tố sau có liên quan:

• Di truyền: ADHD có xu hướng di truyền trong gia đình. Nếu cha mẹ hoặc anh chị em mắc ADHD, nguy cơ trẻ mắc sẽ cao hơn.
• Yếu tố môi trường: Tiếp xúc với chất độc hại (chì, thuốc trừ sâu) hoặc mẹ hút thuốc, uống rượu khi mang thai có thể làm tăng nguy cơ.
• Cấu trúc não: Các nghiên cứu cho thấy sự khác biệt trong vùng não kiểm soát chú ý và hành vi ở người mắc ADHD.

Nguyên nhân của tự kỷ

Tự kỷ cũng có nhiều yếu tố góp phần, bao gồm:

• Di truyền: Một số đột biến gen liên quan đến ASD, và nguy cơ cao hơn nếu gia đình có người mắc tự kỷ.
• Yếu tố trước sinh: Nhiễm virus, thiếu dinh dưỡng hoặc mẹ mắc bệnh tiểu đường thai kỳ có thể làm tăng nguy cơ.
• Khác biệt não bộ: Người tự kỷ có cấu trúc và hoạt động não khác biệt, đặc biệt ở vùng liên quan đến giao tiếp và xử lý cảm xúc.

Cách chẩn đoán và can thiệp cho từng kiểu rối loạn

Chẩn đoán chính xác là bước đầu tiên để hỗ trợ hiệu quả. Dưới đây là cách tiếp cận chẩn đoán và can thiệp cho ADHD và tự kỷ.

Chẩn đoán ADHD

Chẩn đoán ADHD thường dựa trên:

• Quan sát hành vi của trẻ qua bảng câu hỏi từ phụ huynh, giáo viên.
• Đánh giá tâm lý bởi bác sĩ chuyên khoa tâm thần hoặc thần kinh nhi.
• Loại trừ các rối loạn khác như lo âu, trầm cảm hoặc tự kỷ.

Chẩn đoán tự kỷ

Tự kỷ được chẩn đoán qua:

• Kiểm tra phát triển từ 18 - 24 tháng tuổi, tập trung vào giao tiếp và hành vi.
• Sử dụng công cụ như M - CHAT (Modified Checklist for Autism in Toddlers).
• Đánh giá toàn diện bởi đội ngũ chuyên gia (bác sĩ, nhà tâm lý, nhà trị liệu).

Can thiệp cho ADHD

Các phương pháp can thiệp bao gồm:

• Liệu pháp hành vi: Dạy trẻ kỹ năng quản lý thời gian, kiểm soát xung động.
• Thuốc: Thuốc kích thích như Methylphenidate (Ritalin) giúp cải thiện sự chú ý, nhưng cần bác sĩ kê đơn.
• Hỗ trợ gia đình: Phụ huynh được hướng dẫn cách tạo môi trường ổn định, khuyến khích hành vi tích cực.

Can thiệp cho tự kỷ

Can thiệp tự kỷ tập trung vào cải thiện giao tiếp và xã hội:

• Trị liệu ABA (Applied Behavior Analysis): Giúp trẻ học kỹ năng xã hội và giảm hành vi lặp lại.
• Trị liệu ngôn ngữ: Cải thiện khả năng giao tiếp bằng lời hoặc phi ngôn ngữ.
• Hỗ trợ giáo dục cá nhân hóa: Tạo kế hoạch học tập phù hợp với nhu cầu của trẻ.

Hỗ trợ người mắc ADHD và người tự kỷ trong cuộc sống hàng ngày

Hỗ trợ tại nhà và trường học đóng vai trò quan trọng trong việc giúp người mắc ADHD cũng như tự kỷ phát triển toàn diện. Dưới đây là những cách thực hiện hiệu quả.

Hỗ trợ trẻ ADHD

• Tạo môi trường phù hợp giúp trẻ ADHD kiểm soát tốt hơn:
• Thiết lập lịch trình rõ ràng để trẻ dễ theo dõi.
• Chia nhỏ nhiệm vụ thành các bước đơn giản.
• Khen ngợi và động viên khi trẻ hoàn thành công việc.

Hỗ trợ trẻ tự kỷ

Trẻ tự kỷ cần sự kiên nhẫn và hiểu biết:

• Sử dụng hình ảnh hoặc ký hiệu để hỗ trợ giao tiếp.
• Tạo không gian yên tĩnh, tránh kích thích quá mức (tiếng ồn, ánh sáng mạnh).
• Khuyến khích trẻ tham gia các hoạt động xã hội phù hợp với khả năng.

Vai trò của gia đình và cộng đồng

Cả ADHD cũng như tự kỷ đều cần sự đồng hành:

• Phụ huynh nên tham gia các khóa học kỹ năng để hiểu và hỗ trợ trẻ tốt hơn.
• Cộng đồng cần nâng cao nhận thức, giảm kỳ thị với người mắc rối loạn phát triển.

Hiểu rõ ADHD và tự kỷ, đặc biệt là cách phân biệt 2 rối loạn này, là bước đầu tiên để hỗ trợ người mắc đạt được cuộc sống tốt đẹp hơn. Dù có những điểm tương đồng, hai rối loạn này có triệu chứng, nguyên nhân và cách can thiệp khác nhau, đòi hỏi sự đánh giá chuyên sâu từ bác sĩ và sự đồng hành từ gia đình. Bằng cách chẩn đoán sớm, can thiệp đúng cách và tạo môi trường hỗ trợ, cả trẻ ADHD và trẻ tự kỷ đều có thể phát huy tiềm năng của mình. Hãy chủ động tìm hiểu và liên hệ chuyên gia nếu bạn nghi ngờ bản thân hoặc người thân có dấu hiệu của hai tình trạng này để được giúp đỡ kịp thời.