Rối loạn chuyển hóa canxi: Nguyên nhân, triệu chứng và phương pháp điều trị

Canxi là một khoáng chất thiết yếu, không chỉ giúp xương chắc khỏe mà còn tham gia vào nhiều quá trình sinh lý quan trọng như co cơ, dẫn truyền thần kinh và đông máu. Khi quá trình chuyển hóa canxi bị rối loạn, cơ thể có thể đối mặt với những hậu quả nghiêm trọng. Đặc biệt, rối loạn chuyển hóa canxi thường gặp ở bệnh nhân mắc bệnh thận mạn, người cao tuổi hoặc những người đã trải qua phẫu thuật tuyến giáp. Vậy rối loạn chuyển hóa canxi là gì? Nguyên nhân và triệu chứng của bệnh rối loạn chuyển hóa canxi như thế nào?

Rối loạn chuyển hóa canxi là gì?

Canxi không chỉ là thành phần chính của xương và răng mà còn tham gia vào các quá trình sinh lý quan trọng trong cơ thể như co cơ, dẫn truyền thần kinh, đông máu và giải phóng hormone.

Nồng độ canxi trong máu được điều hòa chặt chẽ thông qua sự phối hợp của:

• Hấp thu canxi: Qua đường tiêu hóa, phụ thuộc vào vitamin D.
• Bài tiết canxi: Qua thận, điều chỉnh bởi hormon tuyến cận giáp (PTH).
• Huy động canxi: Từ xương vào máu khi cần thiết.

Rối loạn chuyển hóa canxi là tình trạng nồng độ canxi trong máu bất thường, bao gồm hai dạng chính là:

• Tăng canxi máu (nồng độ canxi quá cao);
• Hạ canxi máu (nồng độ canxi quá thấp).

Những thay đổi tăng hoặc giảm nồng độ canxi trong máu có thể gây ra các ảnh hưởng nghiêm trọng đến nhiều hệ cơ quan như xương, thận đến tim và hệ thần kinh. Nồng độ canxi trong máu được đánh giá như sau:

• Mức canxi huyết bình thường: 8,5 - 10,5 mg/dL tương đương với 2,12 - 2,62 mmol/L.
• Hạ canxi huyết: < 8,5 mg/dL tương đương với < 2,12 mmol/L.
• Tăng canxi huyết: > 10,5 mg/dL tương đương với > 2,62 mmol/L.

Rối loạn chuyển hóa canxi không phải là một bệnh lý độc lập mà thường là hệ quả của các nguyên nhân nền khác nhau, chẳng hạn như bệnh lý nội tiết, suy thận hoặc thiếu hụt dinh dưỡng. Do đó, việc chẩn đoán và điều trị cần được thực hiện dựa trên từng trường hợp cụ thể để đảm bảo hiệu quả và an toàn.

Nguyên nhân gây rối loạn chuyển hóa canxi

Rối loạn chuyển hóa canxi có thể xuất phát từ nhiều nguyên nhân, được chia thành hai nhóm nguyên nhân chính là nội sinh và ngoại sinh.

Nguyên nhân nội sinh

Rối loạn chuyển hóa canxi có thể liên quan đến các bệnh lý trong cơ thể như:

• Suy tuyến cận giáp: Tuyến cận giáp tiết ra hormon PTH, giúp điều hòa canxi bằng cách tăng tái hấp thu canxi ở thận và huy động canxi từ xương. Khi chức năng tuyến cận giáp suy giảm, nồng độ PTH thấp dẫn đến hạ canxi huyết.
• Cường cận giáp nguyên phát: Tình trạng này xảy ra khi tuyến cận giáp hoạt động quá mức, làm tăng giải phóng canxi từ xương và tăng tái hấp thu ở thận, gây tăng canxi huyết.
• Thiếu vitamin D: Vitamin D cần thiết để hấp thu canxi từ ruột. Thiếu hụt vitamin D lâu dài làm giảm canxi huyết, ảnh hưởng đến sức khỏe xương và các cơ quan khác.
• Bệnh lý ác tính: Một số loại ung thư như ung thư phổi hoặc đa u tủy xương, có thể tiết ra hormon giả PTH hoặc gây ly giải xương, dẫn đến tăng canxi huyết.
• Suy thận mạn: Suy thận làm giảm khả năng chuyển hóa vitamin D thành dạng hoạt động (calcitriol), đồng thời gây tăng phosphat máu, dẫn đến hạ canxi huyết.

Nguyên nhân ngoại sinh

Bên cạnh nguyên nhân nội sinh, rối loạn chuyển hóa canxi có thể do các yếu tố bên ngoài như:

• Chế độ ăn uống mất cân bằng: Thiếu hụt canxi hoặc vitamin D trong thời gian dài thường gặp ở người ăn chay không bổ sung đầy đủ hoặc người sống ở khu vực ít ánh nắng mặt trời.
• Tác dụng phụ của thuốc: Một số thuốc có thể ảnh hưởng đến nồng độ canxi, chẳng hạn như lợi tiểu nhóm thiazid và furosemid, corticoid hoặc thuốc chống co giật như phenytoin.
• Phẫu thuật tuyến giáp hoặc cận giáp: Các phẫu thuật này có thể làm tổn thương hoặc loại bỏ tuyến cận giáp, gây suy cận giáp tạm thời hoặc vĩnh viễn, dẫn đến hạ canxi huyết.

Triệu chứng thường gặp của rối loạn chuyển hóa canxi

Triệu chứng của rối loạn chuyển hóa canxi phụ thuộc vào việc nồng độ canxi tăng hay giảm, mức độ nghiêm trọng và tốc độ khởi phát. Cụ thể như sau:

Hạ canxi huyết

Hạ canxi huyết thường gây ra các triệu chứng liên quan đến kích thích thần kinh cơ và rối loạn chức năng tim như:

• Tê bì: Cảm giác châm chích ở môi, đầu ngón tay, ngón chân.
• Co giật, chuột rút: Co thắt cơ mặt hoặc các cơ khác, đặc biệt ở tay chân.
• Tim mạch: Tim đập chậm, loạn nhịp hoặc khó thở trong trường hợp nặng.
• Dấu hiệu đặc trưng: Dấu hiệu Chvostek (co giật cơ mặt khi gõ vào dây thần kinh mặt) hoặc dấu hiệu Trousseau (co cứng bàn tay khi ép cánh tay) thường dương tính.

Tăng canxi huyết

Tăng canxi huyết ảnh hưởng đến nhiều hệ cơ quan và có thể gây nguy hiểm nếu không được điều trị kịp thời. Một số dấu hiệu điển hình của tăng canxi máu là:

• Tiêu hóa: Mệt mỏi, buồn nôn, nôn, táo bón.
• Thận: Tiểu nhiều, khát nước liên tục, dẫn đến mất nước.
• Thần kinh và tim mạch: Lú lẫn, rối loạn ý thức, loạn nhịp tim, thậm chí hôn mê trong trường hợp nặng.
• Hậu quả lâu dài: Nguy cơ hình thành sỏi thận, loãng xương do mất khoáng chất kéo dài.

Rối loạn chuyển hóa canxi ở bệnh nhân thận mạn

Bệnh nhân thận mạn là nhóm đối tượng đặc biệt dễ gặp rối loạn chuyển hóa canxi do sự mất cân bằng phức tạp trong cơ thể.

Cơ chế sinh bệnh

Khi chức năng thận suy giảm, cơ thể trải qua một chuỗi rối loạn liên quan đến canxi, phosphate, vitamin D và PTH:

• Giảm chuyển hóa vitamin D: Thận không thể chuyển hóa vitamin D thành calcitriol, làm giảm hấp thu canxi từ ruột, dẫn đến hạ canxi huyết.
• Tăng phosphat máu: Thận suy giảm khả năng đào thải phosphat, gây kết tủa với canxi trong máu, làm giảm nồng độ canxi huyết.
• Cường cận giáp thứ phát: Để bù đắp cho hạ canxi huyết, tuyến cận giáp tăng tiết PTH, dẫn đến giải phóng canxi từ xương. Điều này gây loãng xương và vôi hóa mô mềm.

Hậu quả trên bệnh nhân thận mạn

Rối loạn chuyển hóa canxi ở bệnh nhân thận mạn có thể dẫn đến nhiều biến chứng nghiêm trọng:

• Loãng xương: Xương trở nên giòn, dễ gãy do mất khoáng chất kéo dài.
• Vôi hóa mô mềm và động mạch: Tăng phosphat và canxi trong máu gây lắng đọng ở mạch máu, van tim, tăng nguy cơ bệnh tim mạch.
• Tăng nguy cơ tử vong: Các biến chứng tim mạch liên quan đến rối loạn canxi - phosphat là nguyên nhân hàng đầu gây tử vong ở bệnh nhân thận mạn.

Chẩn đoán và điều trị rối loạn chuyển hóa canxi

Việc chẩn đoán và điều trị rối loạn chuyển hóa canxi đòi hỏi sự phối hợp chặt chẽ giữa đánh giá lâm sàng, xét nghiệm và can thiệp phù hợp với nguyên nhân nền. Cụ thể như sau:

Chẩn đoán

Các phương pháp cận lâm sàng hỗ trợ chẩn đoán rối loạn chuyển hóa canxi có thể kể đến như:

• Xét nghiệm máu: Đo nồng độ canxi toàn phần, canxi ion hóa, phosphate, PTH, vitamin D và creatinin để đánh giá chức năng thận.
• Điện tim (ECG): Phát hiện các bất thường như loạn nhịp tim do hạ hoặc tăng canxi huyết.
• Chẩn đoán hình ảnh: Siêu âm tuyến cận giáp, đo mật độ xương hoặc chụp X-quang nếu nghi ngờ loãng xương hoặc vôi hóa mô mềm.

Điều trị rối loạn chuyển hóa canxi

Phương pháp điều trị rối loạn chuyển hóa canxi phụ thuộc vào tình trạng tăng hay hạ canxi trong máu, cụ thể như sau:

Hạ canxi huyết:

• Bổ sung canxi qua đường uống (calcium carbonate, calcium citrate) hoặc truyền tĩnh mạch trong trường hợp cấp tính.
• Bổ sung vitamin D (ergocalciferol hoặc cholecalciferol) nếu thiếu hụt.
• Điều trị nguyên nhân nền, chẳng hạn như suy cận giáp hoặc suy thận.

Tăng canxi huyết:

• Truyền dịch sinh lý để tăng đào thải canxi qua thận.
• Sử dụng thuốc lợi tiểu (furosemid) để tăng bài tiết canxi.
• Dùng thuốc bisphosphonate hoặc calcitonin trong trường hợp tăng canxi do ung thư hoặc ly giải xương. Tuy nhiên, trong thực tế lâm sàng tại Việt Nam, việc sử dụng các thuốc này cần được chỉ định chặt chẽ và theo dõi kỹ lưỡng, bởi chúng có thể gây tác dụng phụ nghiêm trọng nếu không được sử dụng đúng cách.
• Ngưng các thuốc gây tăng canxi huyết nếu có.

Điều trị rối loạn chuyển hóa canxi ở bệnh nhân thận mạn

Ở bệnh nhân thận mạn, điều trị rối loạn chuyển hóa canxi cần tập trung vào việc kiểm soát cả canxi, phosphate và PTH:

• Hạn chế phosphate trong chế độ ăn: Giảm thực phẩm giàu phosphat như đồ ăn chế biến sẵn, sữa và các sản phẩm từ sữa.
• Sử dụng phosphate binders: Các thuốc như sevelamer hoặc calcium acetate giúp giảm hấp thu phosphate từ ruột.
• Bổ sung calcitriol hoặc analog vitamin D: Tăng hấp thu canxi và giảm tiết PTH.
• Kiểm soát PTH bằng calcimimetics: Thuốc như cinacalcet giúp giảm PTH trong trường hợp cường cận giáp thứ phát.
• Cắt tuyến cận giáp: Cân nhắc trong các trường hợp cường cận giáp thứ phát kháng trị.

Rối loạn chuyển hóa canxi là một tình trạng phức tạp, liên quan chặt chẽ đến nhiều bệnh lý mạn tính như suy thận, rối loạn tuyến cận giáp và ung thư. Với những ảnh hưởng nghiêm trọng đến xương, thận, tim và hệ thần kinh nên việc phát hiện sớm và điều trị kịp thời là yếu tố then chốt để kiểm soát hiệu quả tình trạng này. Bằng cách kết hợp chẩn đoán chính xác, điều trị nguyên nhân nền và theo dõi định kỳ, người bệnh có thể giảm thiểu nguy cơ biến chứng lâu dài, cải thiện chất lượng cuộc sống.