Tắc nghẽn mạch máu ở tay: Nguyên nhân, triệu chứng và cách điều trị

Tay là một trong những vùng cơ thể có nhu cầu tưới máu cao để đảm bảo chức năng vận động, cảm giác và sinh hoạt hằng ngày. Khi hệ thống mạch máu cung cấp máu cho tay bị tắc nghẽn, sẽ xảy ra tình trạng thiếu máu cục bộ tại mô. Tắc nghẽn mạch máu ở tay gây ra đau, tê, yếu hoặc thậm chí hoại tử nếu không được xử lý kịp thời. Bài viết này sẽ cung cấp cái nhìn toàn diện về tắc mạch máu ở tay, từ nguyên nhân, triệu chứng đến chẩn đoán và lựa chọn điều trị hiệu quả.

Tắc nghẽn mạch máu ở tay là gì?

Tắc nghẽn mạch máu ở tay là tình trạng dòng máu trong hệ mạch máu chi trên bị cản trở một phần hoặc hoàn toàn. Tình trạng này gây giảm tưới máu đến các mô hoặc cản trở sự hồi lưu máu về tim. Sự tắc nghẽn có thể xảy ra ở hệ động mạch – chịu trách nhiệm cung cấp máu giàu oxy từ tim đến tay, hoặc hệ tĩnh mạch – có chức năng dẫn máu đã sử dụng trở về tim. Bệnh lý này có thể tiến triển âm thầm hoặc khởi phát đột ngột, với mức độ nguy hiểm tùy thuộc vào vị trí, thời gian và nguyên nhân gây tắc.

Về mặt lâm sàng, tắc mạch máu ở tay được chia thành hai nhóm chính:

Tắc mạch động mạch chi trên (Upper Limb Arterial Occlusion)

Đây là tình trạng dòng máu động mạch đến tay bị chặn lại, dẫn đến thiếu máu cấp chi trên, đe dọa sự sống còn của mô nếu không được xử trí kịp thời. Tắc mạch động mạch có thể do huyết khối nội mạch, thuyên tắc từ tim, chấn thương mạch, hoặc hẹp do xơ vữa động mạch.

Tắc tĩnh mạch chi trên (Upper Extremity Deep Vein Thrombosis – UEDVT)

UEDVT là tình trạng huyết khối tĩnh mạch sâu hình thành ở tay. Loại này thường gặp ở tĩnh mạch dưới đòn hoặc tĩnh mạch cánh tay, gây cản trở hồi lưu máu về tim. UEDVT có thể nguyên phát do hội chứng Paget-Schroetter (do chèn ép tĩnh mạch dưới đòn do các cấu trúc xung quanh), hoặc do các yếu tố thứ phát như sử dụng ống thông tĩnh mạch trung tâm hoặc bệnh lý ác tính. Nếu không điều trị đúng, UEDVT có thể gây biến chứng nguy hiểm như thuyên tắc phổi.

Nguyên nhân gây tắc nghẽn mạch máu ở tay

Tắc nghẽn mạch máu ở tay có thể do nhiều nguyên nhân khác nhau như:

• Xơ vữa động mạch chi trên xảy ra khi mảng xơ vữa tích tụ cholesterol và chất béo trong lòng động mạch, làm hẹp mạch máu và giảm lưu lượng máu đến tay. Xơ vữa thường gặp ở người cao tuổi, người hút thuốc hoặc có tiền sử tăng huyết áp và rối loạn lipid máu (mỡ máu cao).
• Trong rung nhĩ, sự rối loạn nhịp tim làm tăng khả năng hình thành cục máu đông, có thể di chuyển và gây tắc nghẽn mạch máu ở tay. Bệnh van tim như hẹp van hai lá cũng làm tăng nguy cơ huyết khối.
• Tắc nghẽn mạch máu tay có thể xảy ra sau chấn thương hoặc can thiệp y khoa, khi tổn thương thành động mạch hoặc thủ thuật y tế như đặt ống thông gây huyết khối hoặc thuyên tắc khí.
• Khối u chèn ép như trong hội chứng lối thoát ngực TOS hoặc hội chứng chèn ép đỉnh phổi có thể trực tiếp gây tắc nghẽn mạch máu do chèn ép lên động mạch dưới đòn hoặc động mạch cánh tay.
• Hội chứng Raynaud gây co thắt tiểu động mạch khi tiếp xúc với lạnh hoặc căng thẳng, làm giảm lưu lượng máu tới tay và có thể góp phần làm trầm trọng thêm tình trạng thiếu máu cục bộ.
• Các bệnh lý đông máu, như thrombophilia và hội chứng kháng phospholipid, làm tăng nguy cơ hình thành huyết khối trong mạch máu, dẫn đến tắc nghẽn mạch máu ở tay.

Triệu chứng tắc nghẽn mạch máu ở tay

Triệu chứng của tắc nghẽn mạch máu ở tay thường phụ thuộc vào các yếu tố như: Loại mạch bị ảnh hưởng (động mạch hay tĩnh mạch), mức độ tắc nghẽn, diễn tiến cấp hay mạn và tình trạng bù trừ tuần hoàn của cơ thể.

Triệu chứng của tắc động mạch chi trên

Tắc nghẽn động mạch cấp chi trên thường khởi phát đột ngột và biểu hiện rõ rệt do thiếu máu cấp tính mô ngoại vi với các triệu chứng như:

• Đau đột ngột và dữ dội tại vùng tay hoặc cẳng tay, thường xuất hiện khi máu không đến được mô cơ và thần kinh.
• Cảm giác tê rần, hoặc lạnh buốt ở một bên tay.
• Da tái nhợt hoặc tím tái, lạnh khi sờ, do mất tưới máu và co mạch phản xạ.
• Mất mạch ngoại biên, đặc biệt ở động mạch quay hoặc động mạch cánh tay khi khám lâm sàng là triệu chứng chủ yếu của tắc nghẽn động mạch.
• Giảm vận động, yếu hoặc thậm chí liệt chi, xảy ra khi thiếu máu cơ kéo dài gây rối loạn chức năng vận động.

Triệu chứng của tắc tĩnh mạch chi trên (UEDVT)

Triệu chứng tắc nghẽn hệ tĩnh mạch sâu tay thường xuất hiện từ từ:

• Sưng nề toàn bộ cánh tay, đặc biệt là vùng cẳng tay và bàn tay, do ứ trệ máu tĩnh mạch.
• Cảm giác nặng tay, đau âm ỉ, tăng lên khi vận động.
• Da tím tái nhẹ, có thể kèm theo cảm giác nóng đỏ.
• Tĩnh mạch nông nổi rõ, do tăng áp lực tĩnh mạch và hình thành tuần hoàn bàng hệ.

Biến chứng của tắc nghẽn mạch máu ở tay

Tắc nghẽn mạch máu ở tay có thể dẫn đến những biến chứng nghiêm trọng nếu không được phát hiện và điều trị kịp thời:

• Khi lưu lượng máu bị gián đoạn lâu, tế bào thiếu oxy và dưỡng chất sẽ bị tổn thương, gây chết tế bào. Nếu không tái thông mạch máu kịp thời, hoại tử có thể dẫn đến phải cắt bỏ phần chi bị ảnh hưởng.
• Huyết khối lan rộng từ tĩnh mạch chi trên có thể gây nhồi máu phổi. Cục máu đông di chuyển đến phổi làm tắc nghẽn động mạch phổi, gây suy hô hấp cấp tính.
• Ngoài ra, tắc nghẽn mạch máu kéo dài có thể gây mất chức năng vận động, dẫn đến khó khăn trong việc thực hiện các hoạt động hàng ngày như cầm nắm hoặc viết.
• Hoại tử mô là biến chứng nghiêm trọng nếu tắc nghẽn mạch máu không được điều trị kịp thời. Nhiễm trùng có thể xảy ra sau hoại tử nếu không được chăm sóc đúng cách.

Điều trị tắc nghẽn mạch máu ở tay

Việc điều trị thường được cá nhân hóa dựa trên nguyên nhân, mức độ tắc nghẽn và tình trạng sức khỏe tổng thể của bệnh nhân. Các phương pháp điều trị bao gồm:

Điều trị nội khoa

Thuốc chống đông như heparin, warfarin và DOACs (rivaroxaban, apixaban) giúp ngăn ngừa huyết khối phát triển và lan rộng. Trong trường hợp tắc nghẽn cấp tính, thuốc tiêu sợi huyết như alteplase hoặc streptokinase có thể được sử dụng để làm tan cục máu đông. Thuốc giãn mạch có thể được sử dụng trong các tình huống thiếu máu cục bộ do bệnh lý động mạch.

Can thiệp xâm lấn

Can thiệp xâm lấn được áp dụng khi điều trị nội khoa không hiệu quả. Phương pháp nong mạch và đặt stent giúp mở rộng lòng động mạch và duy trì lưu lượng máu lâu dài. Phẫu thuật lấy huyết khối được thực hiện trong trường hợp tắc nghẽn do cục máu đông lớn, giúp phục hồi lưu lượng máu nhanh chóng. Phẫu thuật bắc cầu mạch có thể được chỉ định trong trường hợp tắc nghẽn động mạch chi trên nặng, khi các phương pháp khác không hiệu quả.

Kiểm soát rối loạn lipid máu

Bên cạnh các biện pháp điều trị đặc hiệu như chống đông và tiêu sợi huyết, điều trị rối loạn lipid máu đóng vai trò thiết yếu trong phòng ngừa thứ phát cho bệnh nhân tắc nghẽn mạch máu chi trên, đặc biệt khi nguyên nhân là xơ vữa động mạch. Do đó, người bệnh có thể cần kiểm soát mỡ máu qua chế độ ăn ít béo, tập luyện và dùng thuốc trị mỡ máu theo chỉ định của bác sĩ.

Kiểm soát tốt rối loạn mỡ máu không chỉ giúp ngăn ngừa hình thành mảng xơ vữa mới, mà còn góp phần duy trì tái thông mạch sau can thiệp, hạn chế nguy cơ tái tắc mạch và biến chứng mạch máu toàn thân.

Tắc nghẽn mạch máu ở tay là một tình trạng không thể xem nhẹ. Nó có thể gây tổn thương chi nghiêm trọng nếu không được phát hiện và xử lý kịp thời. Việc nhận diện sớm các dấu hiệu cảnh báo, điều trị kịp thời giúp giảm nguy cơ biến chứng.